ანოტაცია. ნაშრომი ეხება შრომის ბაზრის პოლიტიკის ფორმირების პრობლემებს საქართველოში. კრიტიკულად არის შეფასებული მთავრობის მიერ უმუშევართა დასაქმებისა და სოციალური დაცვის მიმართულებით გატარებული ღონისძიებები; მოცემულია მოსახლეობის ნაკლებად უზრუნველყოფილი ფენების სოციალური დაცვის პროგრამებთან ინტეგრირებული შრომის ბაზრის აქტიური და პასიური პოლიტიკის ნაკლოვანებები; შეფასებულია ამ მიმართებით მთავრობის მიერ ინიცირებული საზოგადოებრივ სამუშაოებზე დროებითი დასაქმებისა და ხელფასის სუბსიდირების პროგრამების დადებითი და უარყოფითი მხარეები; განხილულია მათი ორიენტირების შესაძლებლობები დროის მოკლევადიანი პერიოდისათვის; მინიშნებულია შრომის ბაზრის პრიორიტეტული სამომავლო მიმართულებების შესახებ დროის საშუალო და გრძელვადიან პერიოდებში, რაც გულისხმობს აქტიური და პასიური შრომის ბაზრის პოლიტიკის დაკავშირებას ქვეყნის განვითარების სტრატეგიულ მიმართულებებთან; მოცემულია ავტორისეული მოსაზრებები ინოვაციური ეკონომიკის მშენებლობის, აქტიური და პასიური შრომის ბაზრის პოლიტიკის ინსტრუმენტების ბალანსირებისა  და უმუშევართა კონსტიტუციური უფლებების რეალიზაციის საფუძვლების შექმნისათვის, რაც აუცილებელია უმუშევარი მოქალაქეების ინდივიდუალური დაცვის მექანიზმების  განვითარებისა და შესაბამისი პროგრამებისადმი სამართლიანი, თანაბარი მისაწვდომლობის შესაძლებლობების განვითარებისათვის.

დამოუკიდებლობის გამოცხადებიდან დღემდე 30 წელზე მეტია, რაც უმუშევრობის პრობლემა საქართველოსათვის უპირველეს და, სამწუხაროდ, უკვე ქრონიკულ პრობლემად რჩება. საბაზრო  ეკონომიკაზე გარდამავალი ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებისაგან  განსხვავებით,  მიუხედავად   ეკონომიკური და სოციალური რეფორმების არაერთგზის გატარების მცდელობისა, ქვეყანაში ვერ მოხერხდა  ეფექტური შრომის ბაზრის პოლიტიკის ფორმირება და  ქვეყნის დამოუკიდებლობის მიღწევიდან 30 წლის თავზე, უმუშევრობის დონე საგანგაშოდ მაღალია.  საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის მონაცემებით  აღნიშნული მაჩვენებელი 2021 წლისათვის  20.6%-ს შეადგენს (საქსტატი, 2021). მსოფლიოში გავრცელებული კორონავირუსის პანდემიური შოკის ფონზე ამ მაჩვენებლის მიხედვით საქართველოს მდგომარეობა არა თუ უმჯობესდება, არამედ ბოლო 3 წლის მონაცემებით  უარესდება კიდეც.

შრომის ბაზრის რეფორმირების გზაზე საქართველომ მრავალი ეტაპი გაიარა. თუ პოსტკომუნისტურ ქვეყნებში თავიდანვე, მიუხედავად მტკივნეული რეფორმებისა, ეკონომიკაში განხორციელებული სისტემური რეფორმების ფარგლებში, ძირითადად რეფორმა აქტიური შრომის ბაზრის პოლიტიკის  კონტექსტში მიმდინარეობდა და შესაბამისად, შედეგიანიც აღმოჩნდა, საქართველოში პოლიტიკური დესტაბილიზაციის, სამოქალაქო ომებისა და რუსეთის მიერ ქვეყნის ტერიტორიების  ოკუპაციის ფონზე (რასაც ბოლოდროინდელი პანდემიური შოკიც დაემატა), ქვეყნის ეკონომიკის  მასშტაბური ნგრევის პირობებში, ქვეყნის მთავრობა იძულებული გახდა უარი ეთქვა აქტიური შრომის ბაზრის პოლიტიკაზე  და  შრომის ბაზრის პოლიტიკის რეფორმირების პროცესები ეტაპობრივად განეხორციელებინა.

რეფორმებირების  გზაზე  საქართველოს მიერ არჩეული კურსი საწყის ეტაპზე მეტ-ნაკლებად შეესაბამებოდა შრომის ბაზრის რეგულირების სოციალისტური სისტემის რღვევისა და მისი საბაზრო ეკონომიკის რელსებზე გადაყვანის მსოფლიო გამოცდილებასა და პრინციპებს. ამ მიმართებით  ქვეყანში მნიშვნელოვანი ნაბიჯები გადაიდგა შრომისა და დასაქმების სფეროში საკანონმდებლო ბაზის შემუშავების მიმართულებით. განისაზღვრა საქართველოს მოსახლეობის დასაქმების პოლიტიკისა და უმუშევართა სოციალური დაცვის ეკონომიკური, ორგანიზაციული და სამართლებრივი საფუძვლები, თუმცა წარმოების განვითარების დაბალი დონისა და ინვესტიციების  ნაკლებობის პირობებში ქვეყნის მთავრობის მიერ გატარებული შრომის ბაზრის პოლიტიკა მაინც პასიური ხასიათის ღონისძიებებით შემოიფარგლა.

რეფორმა ითვალისწინებდა უმუშევართა სოციალური დაცვის ისეთი მნიშვნელოვანი ღონისძიების განხორციელებას, როგორსაც უმუშევრობის შემწეობა წარმოადგენს. მისი დაფინანსების წყაროს დასაქმების ფონდში დამსაქმებელთა  3%-იანი  და დასაქმებულთა 1%-იანი შენატანები წარმოადგენდა, ხოლო გაცემის ვადა განისაზღვრებოდა 6 თვით და შემწეობის ოდენობა მცირდებოდა თვეების მიხედვით.  ფინანსური რესურსების მობილიზაციის სფეროში არსებული სიძნელეებისა და დასაქმების ფონდის  დეფიციტის  გამო დასაქმების ფონდმა ვერ შეძლო ქმედითი ღონისძიებების გატარება აქტიური შრომის ბაზრის პოლიტიკის გატარების მიმართულებით.  შესაბამისად,  იმ დროისათვის ქვეყანაში გატარებული  შრომის ბაზრის პოლიტიკა ძირითადად პასიური პოლიტიკის გატარებას ნიშნავდა.

დასაქმების სამსახურის საქმიანობის შემდგომი ეტაპი უკავშირდება 2001 წლის 28 სექტემბერს  „დასაქმების შესახებ“ ახალი კანონის მიღებას. აღნიშნული კანონის  თანახმად და საქართველოს პრეზიდენტის სათანადო ბრძანებულების საფუძველზე ლიკვიდირებულ იქნა დასაქმების ერთიანი სახელმწიფო ფონდი და შეიქმნა საჯარო სამართლის იურიდიული პირი -დასაქმების სახელმწიფო სამსახური და მის ბაზაზე შეიქმნა სოციალური დახმარებისა და დასაქმების სახელმწიფო სააგენტო, რომლის ძირითადი მიზანი იყო დასაქმებისა და სოციალური დაცვის სფეროში სახელმწიფო პოლიტიკის რეალიზაცია და საქართველოს კანონმდებლობით განსაზღვრული სოციალური დახმარების ღონისძიებების გატარება  (ქისტაური, დამენია, 2018).

2006 წლის „საქართველოს შრომის კოდექსის” მიღების შემდეგ შრომის კანონმდებლობის ლიბერალიზაციისა და მეწარმეობის ხელშემწყობი პოლიტიკის დანერგვის კვალობაზე  რეფორმის მომდევნო ეტაპზე პასიური შრომის ბაზრის პოლიტიკის  მიმართულებაც გაუქმდა, რაც არასწორი ორიენტირების (გასაცემლების გაცემის ხანგრძლივობა, დასაქმებულთა შენატანების სამუშაო სტაჟთან მიბმის არ არსებობა) ზედმეტი ადმინისტრაციული ბარიერების და სუსტი რეგულაციების არსებობით იქნა განპირობებული. ნაკლები აქცენტი კეთდებოდა ახალ სამუშაო ადგილების შექმნაზე, უმუშევართა მომზადება/გადამზადებასა და  კვალიფიკაციის ამაღლებაზე, სამუშაო ადგილების რეკლამირებაზე, უმუშევრობის სწორი სეგმენტირების პრობლემაზე (იგულისხმება ახალგაზრდების უმუშევრობის, ქალთა უმუშევრობის, ინვალიდთა და დაბალკონკურენტიანი სამუშაო ძალის მაგ. ბავშვთა დასაქმების პრობლემები, ასევე თაობებს/გენერაციებს შორის თანაფარდობის საკითხებში დაშვებული შეცდომები და სხვა.) სამწუხაროდ, საქართველოში უმუშევარი მოსახლეობის დასაქმების კუთხით თვით გადარჩენის სტიქიური მიდგომები უფრო იქნა გამოყენებული, რაც თვითდასაქმების მასშტაბების არნახულ ზრდაში გამოიხატა  და შედეგად,  დაუცველი  (არა მარტო სოციალურად,  არამედ ფიზიკურადაც) მოსახლეობის უდიდესი ნაწილის ჩამოყალიბება განაპირობა  (ჩიქოვანი, 2014). მცირე ბიზნესის რეგულირების სახელმწიფო მექანიზმის უქონლობის პირობებში ამ ძალისხმევას მნიშვნელოვანი შედეგი არ მოუტანია არათუ მოსახლეობის სოციალური დაცულობის, არამედ ბიზნესის ხელშეწყობისა და მეწარმეთა ფენის ჩამოყალიბების თვალსაზრისითაც.

2013 წელს საქართველოს  შრომის კოდექში განხორციელებული  ცვლილებები, რომლის მიზანი იყო შრომითი კანონმდებლობის დახვეწა და ევროკაშირის კანონმდებლობასთან მიახლოება,   დასაქმებული მოსახლეობის შრომითი უფლებების დაცვისკენ იქნა მიმართული.

ამჟამად, საქართველოს ოკუპირებული ტერიტორიებიდან დევნილთა, შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტროში შექმნილია შრომისა და დასაქმების პოლიტიკის დეპარტამენტი. ფუნქციონირებს სსიპ დასაქმების ხელშეწყობის სახელმწიფო სააგენტო, რომელიც   შეიქმნა  2019 წლის 31 ოქტომბერს.  მისი  მიზანია მოსახლეობის შრომისა და დასაქმების ხელშეწყობა. სააგენტო სამუშაოს მაძიებლებს სთავაზობს შემდეგ მომსახურებებს: სამუშაო მაძიებელთა კონსულტირება მათი კარიერული განვითარებისა და სამუშაო ბაზარზე წარმატებული ინტეგრაციის მიზნით; საშუამავლო საქმიანობა დამსაქმებლებისა და სამუშაო მაძიებლების ერთმანეთთან დაკავშირების მიზნით; ცირკულარული შრომითი მიგრაციის სახელმწიფოთაშორისი შეთანხმებების იმპლემენტაცია; სააგენტო შრომის ბაზრის აქტიურ პოლიტიკას ახორ­ციელებს შემდეგი პროგრამების მეშვეობით: პროფესიული მომზადებისა და გადამ­ზადების მოკლევადიანი კურსები; სტაჟირება; ხელფასის/დაცული სამუშაო ადგილების სუბსიდირება; საკვანძო კომპეტენციების ტრენინგი; დასაქმების ფორუმები. სააგენტოს ფარგლებში შექმნილია რეგიონული ცენტრები. (https://www.moh.gov.ge/ka/743/).

დასაქმების სფეროში სახელმწიფო პოლიტიკის ახალი მიდგომები განისაზღვრა “საქართველოს კანონით დასაქმების ხელშეწყობის შესახებ”. შეიქმნა სსიპ დასაქმების ხელშეწყობის სახელმწიფო სააგენტო. ახალი კანონის მიხედვით  სახელმწიფო უზრუნველყოფს საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე მცხოვრები საქართველოს მოქალაქეებისათვის დასაქმების ხელშეწყობის სახელმწიფო პროგრამების თანაბარ ხელმისაწვდომლობას (კანონი დასაქმების ხელშეწყობის შესახებ (მუხლი 3, პ.1). კანონი გულისხმობს სამუშაოს მაძიებლის სტიმულირებას დასაქმებისათვის, სამუშაოს მიღებისათვის ან თვითდასაქმებისათვის (მუხლი 3.  პ. 3;  გ  ქვეპუნქტი). მოქმედი კანონის მე-4  მუხლის მიხედვით განმარტებულია დასაქმების ხელშეწყობის ინდივიდუალიზაცია, რაც გულისხმობს დასაქმების ხელშეწყობის ღონისძიებების ორიენტირებას სამუშაოს მაძიებლის ინდივიდუალურ უნარებსა და შესაძლებლობებზე, პიროვნულ განვითარებასა და პროფესიულ განვითარებაზე. ამასთან, მოწყვლადი ჯგუფებისა და მაღალმთიანი რეგიონების მოსახლეობის მიმართ, რომლებსაც დასაქმების ხელმისაწვდომლობაში სირთულეები ექმნებათ, სახელმწიფო უზრუნველყოფს განსაკუთრებული მიდგომების გამოყენებას (მუხლი 5. პ. 2;  კანონი დასაქმების ხელშეწყობის შესახებ, 2020).

მოქმედი კანონმდებლობის მიხედვით სახელმწიფოს მიერ დასაქმების ხელშეწყობის მიზნით განხორციელებული საშუამავლო საქმიანობა შრომის ბაზარზე  სამუშაოს მაძიებლისა და დამსაქმებლისთვის უფასოა (მუხლი 11. პ.1). კანონის მიხედვით შემოტანილ იქნა დასაქმების 4 ფორმა – დასაქმება შრომის ანაზღაურების სუბსიდირებით,  დასაქმება, სტაჟირება და შრომითი მიგრაცია  (მუხლი 13). მოქმედი კანონი ამკვიდრებს მინიმალური შრომის ანაზღაურების ნორმას, რომელის მიხედვითაც  სრულგანაკვეთიანი სამუშაოს შესრულებისათვის ყოველთვიური  ანაზღაურება საარსებო მინიმუმს  2 -ჯერ მაინც უნდა აღემატებოდეს  (მუხლი  14, პ.1.  დ  ქვეპუნქტი.  კანონი დასაქმების ხელშეწყობის შესახებ, 2020).

უმუშევართა სოციალური დაცვისა და მათი დასაქმების ახალ მიდგომებს ამკვიდრებს „დასაქმებისხელშეწყობის 2022 წლის სახელმწიფო პროგრამის დამტკიცების შესახებ“ საქართველოს მთავრობის 2022 წლის 17 თებერვლის N81 დადგენილების შესაბამისად შემოღებული სამთავრობო ღონისძიებები.  დადგენილების შესაბამისად გათვალისწინებულია:  ა) შრომის ბაზრის მართვის საინფორმაციო სისტემის  განვითარება; ბ) შრომის ბაზარზე ინდივიდუალური და ჯგუფური კონსულტირების გაწევა მუნიციპალურ დონეზე; გ) საშუამავლო მომსახურების მიწოდება-განვითარება; დ) მოწყვლადი, დაბალკონკურენტუნარიანი ჯგუფების დასაქმების ხელშემწყობი მექანიზმების შემუშავება და დანერგვა; ე) დასაქმების ფორუმების მოწყობა; ვ) ვაკანსიების მონიტორინგისა და თვისებრივი კვლევების განხორციელება მინიმუმ წელიწადში  ერთხელ; ზ) სააგენტოს საქმიანობის შესახებ ცნობიერების ასამაღლებელი კამპანიების წარმოება; თ) სოციალურ პარტნიორებთან მჭიდრო თანამშრომლობა (მთავრობის დადგენილება N81, 2022წ). ზემოაღნიშნული დადგენილება შრომის ბაზრის აქტიურ პოლიტიკაზე გადასვლისა  და დასაქმების  ხელშემწყობ   ღონისძიებათა  განვითარებას ითვალისწინებს,  რაც  უდავოდ  დადებით მოვლენად შეიძლება ჩაითვალოს. ამასთან, იგი მხოლოდ მოწყვლადი  ჯგუფების   დასაქმების  ხელშემწყობი მექანიზმების შემუშავება-დანერგვისკენ არის მიმართული. პროგრამით გათვალისწინებულია: სამუშაო  ადგილებისა და  შრომის  ანაზღა­ურების სუბსიდირების კომპონენტის შემოღება, რომლის მიხედვითაც   სააგენტო უზრუნველყოფს ბენეფიციართა სუბსიდირებას დამსაქმებლის მიერ წარმოდგენილ ვაკანსიაზე გათვალისწინებული შრომის ანაზღაურების 50%-ის ოდენობით,  მაგრამ არაუმეტეს  560  (ხუთას სამოცი) ლარისა. ქვეპროგრამის  ხანგრძლივობა განისაზღვრება არანაკლებ 9 თვის ვადით. დასაქმებულს ეს სუბსიდია ეძლევა არანაკლებ 3 თვის ვადით. სუბსიდირება განხორციელდება ვაუჩერით, რომლის ფორმა, მიმოქცევისა და ანგარიშსწორების პირობები მტკიცდება სააგენტოს დირექტორის ინდივიდუალური ადმინისტრაციულ-სამართლებრივი აქტით (მთავრობის დადგენილება  N81, 2022  წ.)

ახალი სისტემის დადებით მხარედ შეიძლება ჩაითვალოს სოციალურად დაუცველთა კატეგორიას მიკუთვნებული შრომისუნარიანი ასაკის დაუსაქმებელი  მოსახლეობისათვის ვაკანსიების  მოძიება, შრომისადმი არსებული ანტისტიმულების გაუქმება, რაც უმწეოთა დახმარების სისტემის მთავარ ნაკლს წარმოადგენს და საფუძველს ქმნის ხარჯიანი ფინანსური პროგრამების ჩასანაცვლებლად და მომავალში უმუშევართა თვითუზრუნველყოფისა და თვითკმარი პირობების შესაქმნელად. აღნიშნული დოკუმენტი საპილოტე პროექტის ინიცირების მცდელობას წარმოადგენს, რითაც მთავრობა  დასაქმების კერძო სამსახურებისა და საშუამავლო სამსახურების შემოღების გზით ცდილობს დაამკვიდროს საბაზრო მექანიზმები შრომის ბაზრის აქტიურ პოლიტიკაზე გადასასვლელად, თუმცა ვაუჩერული სისტემის შემოღებისა და დამსაქმებელთა სუბსიდირების გზით კიდევ ერთ წნეხს ქმნის საბიუჯეტო ხარჯების ზრდის მიმართულებით. 

აუცილებელია  იმ დარღვევების მითითება, რასაც აღნიშნული მიდგომა ქმნის არათანაბარი შესაძლებლობების დამკვიდრების მიმართულებით. სადავოდ შეიძლება ჩაითვალოს ზემოაღნიშნული დადგენილების მიხედვით შემოღებული ხელფასის  სუბსიდირების შეზღუდვა, რომელიც ითვალისწინებს  რეიტინგული ქულების მიხედვით ოჯახის 16-დან  29  წლამდე წევრისათვის დასაქმების შემთხვევაში ხელფასის სუბსიდირებას, რაც ასაკობრივი ნიშნის მიხედვით  შრომისადმი თანაბარი მისაწვდომლობის პრინციპების დარღვევას წარმოადგენს.

 საქართველოს კონტიტუციის მე-5 მუხლის თანახმად „1. საქართველო არის სოციალური სახელმწიფო; 2. სახელმწიფო ზრუნავს საზოგადოებაში სოციალური სამართლიანობის, სოციალური თანასწორობისა და სოციალური სოლიდარობის პრინციპების განმტკიცებაზე; 3. სახელმწიფო ზრუნავს ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე თანაბარ სოციალურ-ეკონომიკურ და დემოგრაფიულ განვითარებაზე. მაღალმთიანი რეგიონების განვითარებისათვის კანონი ქმნის განსაკუთრებულ პირობებს; 4. სახელმწიფო ზრუნავს ადამიანის ჯანმრთელობის სოციალურ დაცვაზე, საარსებო მინიმუმითა და ღირსეული საცხოვრებლით უზრუნველყოფაზე, ოჯახის კეთილდღეობის დაცვაზე. სახელმწიფო ხელს უწყობს მოქალაქეს დასაქმებაში. საარსებო მინიმუმით უზრუნველყოფის პირობები განისაზღვრება კანონით  (საქართველოს კონსტიტუცია 29. 06.2020. კონსოლიდირებული ვერსია; საბოლოო).

 ამ მიმართებით საქართველოს კონსტიტუცია უმუშევარი მოქალაქეების არა კოლექტიური (მაგ. საოჯახო დახმარების ფარგლებში), არამედ ინდივიდუალური დაცვის გარანტიებს ამკვიდრებს. ასე, რომ ქვეყანაში დაცული უნდა იყოს არა მხოლოდ რეიტინგული ქულების მქონე ღარიბი,  უმუშევარი მოქალაქეები, არამედ ინდივიდუალურად ყველა მოქალაქე, რომლებიც უმუშევარი რჩებიან.  შრომის ბაზრის აქტიური და პასიური პოლიტიკის ფარგლებში სახელმწიფო უნდა იცავდეს მათ უფლებებსა და თავისუფლებებს. დოკუმენტი ამავე დროს ამკვიდრებს  შრომის ანაზღაურების მინიმალური დონის დადგენის მცდელობას  (საარსებო მინიმუმის და არა მინიმალური ხელფასის ბაზაზე).

ექსპერტთა აზრით,  „დასაქმების სააგენტოს მიერ შეთავაზებული სერვისები ხშირად აცდენილია კერძო სექტორის განვითარებაზე ორიენტირებულ ისეთ პროგრამებს, როგორიცაა მაგალითად „აწარმოე საქართველოში“, რაც საბოლოო ჯამში ბიუჯეტის არაგონივრულ ხარჯვას და აღნიშნული პროგრამების წარუმატებლობას იწვევს. მომზადება-გადამზადების და კონსულტაციების სერვისებით სახელმწიფო ზრუნავს ძირითადად შრომის ბაზარზე არსებული მოთხოვნის დაკმაყოფილებაზე, თუმცა, ვინაიდან შრომის ბაზარზე მოთხოვნა დაბალკვალიფიციურ მუშახელზეა, საბოლოო ჯამში სახელმწიფო ხელს უწყობს დაბალკვალიფიციური სამუშაო ადგილების შექმნას, რომლებიც დაბალანაზღაურებადი და არასტაბილურია. საქართველოში მაღალია შრომის ბაზრის პოლარიზაცია, რაც გულისხმობს საშუალო კვალიფიკაციის სამუშაო ადგილების კლებას და მაღალკვალიფიციური და დაბალკვალიფიციური სამუშაოების რაოდენობის ზრდას; მაღალი პოლარიზაცია კი, თავის მხრივ, დასაქმებულებზე უარყოფითად აისახება და ამცირებს „ცუდი“ სამუშაოებიდან „კარგზე“ ტრანზაციის შესაძლებლობებს. მაღალი და მზარდი დაბალკვალიფიციური სამუშაო ადგილების რაოდენობა მშრომელებს შორის კონკურენციის ზრდას და შესაბამისად ხელფასების და შრომითი სტანდარტების დაწევას განაპირობებს (დეკანოიძე, 2020).

არსებულ ვითარებაში მნიშვნელოვანია სახელმწიფომ გააქტიუროს მუშაობა შრომის ბაზრის აქტიურ პოლიტიკაზე გადასასვლელად პირობების შესაქმნელდ, რისთვისაც შრომის ბაზრის პოლიტიკა უნდა იქნეს დაკავშირებული ქვეყნის სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების გრძელვადიან სტრატეგიასთან, რაც ახალი სამუშაო ადგილების შექმნისკენ უნდა იქნეს მიმართული. უმწეოთა სოციალური დაცვის პროგრამებთან ინტეგრირებული შრომის ბაზრის პოლიტიკა კი მხოლოდ მოკლევადიანი პოლიტიკის ასპექტში უნდა იყოს განხილული და საფუძველს უნდა იძლეოდეს აქტიური შრომის ბაზრის პოლიტიკაზე გადასასვლელად, რაც დროის საშუალო და გრძელვადიან პერიოდებში, ქვეყნის ეკონომიკის აღმავლობის სტრატეგიული მიზნების, ინოვაციური მეწარმეობის განვითარების სახელმწიფოებრივი მხარდაჭერისა და ადეკვატური ფინასური ინსტრუმენტების გამოყენებისაკენ უნდა იქნეს მიმართული და ახალი, მაღალკვალიფიციური, სამუშაო ადგილების შექმნას უნდა უზრუნველყოფდეს. პარალელურად, ქვეყანაში რადიკალური ნაბიჯები უნდა გადაიდგას შრომის ანაზღაურების სფეროში არსებული პოლარიზაციის შემცირებისა და შემოსავლების გადანაწილების ეფექტური სისტემის შესაქმნელად, რაც საფუძველს შეუქმნის თანაბარ შრომაზე თანაბარი ანაზღაურების ნორმების დამკვიდრებას, შრომის ღირსეულ ანაზღაურებასა და მასზე თანაბარი მისაწვდომლობის გარანტიების შექმნას, ამავე დროს ხელს შეუწყობს საშუალო ფენის ჩამოყალიბებს. ამ მიმართებით მნიშვნელოვანი როლი უნდა შეასრულოს პარტნიორული შრომითი ურთიერთობების განვითარების, საგანმანათლებლო რეფორმის, უმუშევართა მომზადება-გადამზადების და მეწარმეობის ხელშეწყობის ღონისძიებებმა. დროებითი, საზოგადოებრივი  სამუშაო ადგილების შექმნის პარალელურად, უპირატესობა უნდა მიენიჭოს ინფრასტრუქტურული პროექტების, მაღალ ტექნოლოგიური ინოვაციური დარგების განვითარების, ასევე სოფლის მეურნეობის განვითარების  პროექტების რეალიზაციის საინვესტიციო შესაძლებლობების განვითარებას.

განვითარებული საბაზრო ეკონომიკის მქონე ქვეყნების მსგავსად, ქვეყანაში უნდა განხორციელდეს ღონისძიებები უმუშევართა დაზღვევის  სისტემის განვითარების მიმართულებით. ამასთან, გასათვალისწინებელია აღნიშნული მიდგომის განხორციელებისათვის ხელშემშლელი ძირითადი ფაქტორები, როგორიცაა ქვეყანაში არსებული არაფორმალური დასაქმების მასშტაბები.  საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის მონაცემებით 2020 წლისათვის ქვეყანაში არაფორმალურად დასაქმებულთა წილი არასასოფლო-სამეურნეო სფეროს დასაქმებულებში 31.7%-ს შეადგენდა. განსაკუთებით მაღალი იყო მამაკაცების წილი (36.4%) ქალებთან შედარებით (26.2; საქსტატი, 2021).  ამ მიმართებით გასათვალისწინებელი იქნება თვითდასაქმებულთა სისტემაში ჩართვისა და გადასახადების ადმინისტრირების საკითხებიც.

მიზნობრივი სოციალური დახმარების სისტემის განვითარებაზე გადასვლასთან დაკავშირებით განხორციელებული ღონისძიებების ფარგლებში ქვეყანაში ძირითადი აქცენტი კეთდება სოციალური დაცვის სისტემის  საბიუჯეტო დაფინანსების გადაყვანაზე.  შესაბამისად, სოციალური დახმარების ერთიან კონტექსტში იქნა მოქცეული არა მარტო სოციალური დახმარების, არამედ საპენსიო უზრუნველყოფისა და უმუშევართა სოციალური დაცვის გარანტიებიც. შედეგად, ამჟამად ქვეყანაში შექმნილი მდგომარეობიდან გამომდინარე,   სახელმწიფო პენსიის ფარგლებში საპენსიო უზრუნველყოფის მხრივ პრივილეგირებული მიდგომები დაშვებულია მხოლოდ საკანონმდებლო და სასამართლო ხელისუფლების, ასევე ძალოვანი სტრუქტურების თანამშრომლებისა და რიგი სხვა შეზღუდული კატეგორიებისათვის, ხოლო  საპენსიო ასაკის  პენსიონერთა აბსოლუტური უმრავლესობა, რომლებიც წლების განმავლობაში აქტიურად იყვნენ ჩართული შრომით საქმიანობაში და საპენსიო ფონდებში  შენატანებს აკეთებდნენ, მათ შორის სავალდებულო ინდივიდუალური შენატანების სახით, აბსოლუტურად არიან გათანაბრებული იმ პირებთან, რომელთაც არც ერთი დღით არ უმუშავიათ, შესაბამისად არც შენატანები  გაუკეთებიათ და  უნიფიცირებულ პენსიას იღებენ სოციალური დახმარების სახით.  სოციალური დახმარების კონტექსტში მოიაზრებოდა უმუშევართა სოციალური დაცვაც, შესაბამისად,  უმუშევრობის შემწეობის გაცემის პრაქტიკის გაუქმების კვალდაკვალ  სოციალური  დახმარების ბენეფიციართა შორის აღმოჩნდნენ ისინი, რომელთა ოჯახის წევრებიც უმუშევრობის და/ან სხვა მიზეზების გამო დახმარების მიმღებთა მეთოდოლოგიის შესაბამისად განსაზღვრული  რეიტინგული ქულების თანახმად სოციალურად დაუცველთა კატეგორიებს  მიაკუთვნეს, რამაც სოციალური გარანტიების, მოქალაქეთა (მათ შორის უმუშევართა და პენსიონერთა) სოციალური დაცვის კონსტიტუციური ნორმებისა და გარანტიების გვერდის ავლით  და საბაზრო ეკონომიკის პრინციპების იგნორირების გზით  სახელმწიფო ბიუჯეტს დააკისრა სიღარიბის დაძლევის პროგრამასთან ინტეგრირებული სხვა მიმართულებების დაფინანსებაც და ხარჯიანი აღმოჩნდა სახელმწიფი ბიუჯეტისთვისაც (ჩიქოვანი, 2021). დასაქმების აქტიური პოლიტიკის დაფინანსება კი მიანდო ისეთ პროგრამებს, როგორიცაა პროგრამა „აწარმოე საქართველოში“, საპარტნიორო ფონდისა და მცირე ბიზნესის მზარდაჭერის პროგრამების ფარგლებში განხორციელებული და დაგეგმილი ღონისძიებები.

     მკვლევართა  აზრით,„ქართულ კონტექსტში საარსებო შემწეობა ხშირად იგივდება უმუშევრობის შემწეობასთან. ასეთი მიდგომა კი, ცხადია, არასწორია. ამის მიზეზი, პირველ რიგში, ის გახლავთ, რომ არსებული სოციალური დახმარება, თავისი არსით, ოჯახების სიღარიბისგან დაცვის საშუალებაა და მას ძალიან სუსტი კავშირი აქვს პირის დასაქმება-უმუშევრობის საკითხთან. სოციალური დახმარების მისაღებად განაცხადის მიღების შემდეგ სახელმწიფო აფასებს ოჯახს (და არა ინდივიდს) იმის დასადგენად, თუ რამდენად ღარიბია ეს ოჯახი. ამ შეფასებაში ფიგურირებს კითხვა ოჯახში არსებული შრომისუნარიანი პირების რაოდენობის შესახებ, თუმცა ეს კითხვა არ ნიშნავს, რომ შრომისუნარიანი პირის არსებობის შემთხვევაში, მოცემული ოჯახი ვერ მიიღებს სოციალურ დახმარებას. სისტემა აფასებს ოჯახის მოხმარებას, მის ხარჯებს და ითვალისწინებს მის მიკუთვნებულობას სოციალურად მოწყვლადი ჯგუფებისადმი. სწორედ ეს არის შემწეობის დანიშვნის საფუძველი და არა ოჯახის წევრების მიერ სამუშაოს ქონა-არქონა. მეორე მხრივ, საარსებო შემწეობისა და უმუშევრობის შემწეობის მთხოვნელთა სამიზნე ჯგუფები ერთმანეთისგან მნიშვნელოვნად განსხვავდებიან და, შესაბამისად, მათ მიმართ გატარებული სახელმწიფო პოლიტიკაც განსხვავებული უნდა იყოს. აღნიშნულიდან გამომდინარე, მნიშვნელოვანია ქვეყანაში არსებობდეს ფინანსური დახმარების ისეთი პროგრამა (მაგალითად, უმუშევრობის შემწეობა), რომლის მთავარი სამიზნე ჯგუფი არა „ყველაზე ღარიბი“ მოსახლეობა, არამედ „დროებით უმუშევარი“ პირები იქნებიან. ეს როგორც ფორმალურ, ისე არაფორმალურ სექტორში დასაქმებულებს (რომლებიც არ შედიან „ყველაზე ღარიბთა“ ჯგუფში) შესაძლებლობას მისცემდა, გარკვეული ფინანსური უსაფრთხოებით ესარგებლათ დროებითი უმუშევრობის პერიოდებში (EMC,2020).

ქვეყანაში არსებული სოციალური ფონის გათავალისწინებით საქართველოში მიზანშეწონილად მიგვაჩნია მხოლოდ მოკლევადიან პერიოდში იქნეს შენარჩუნებული უმწეოთა სოციალურ დახმარებასთან ინტეგრირებული უმუშევრობის დაცვის მექანიზმები. საშუალო და გრძელვადიან პეიოდებში კი, ჩვენი აზრით,  ქვეყანაში აუცილებელია აღდგენილ იქნეს უმუშევრობის დაზღვევის სისტემა, თუმცა მოდიფიცირებული სახით. ჩვენი აზრით,  საშუალოვადიან პერიოდში  აღნიშნული სისტემის ფორმირების საწყის ეტაპზე სპეციალურ ფონდში შენატანების განხორციელების ტვირთი მიზანშეწონილია გადანაწილდეს სახელმწიფოზე, დამსაქმებულსა და დასაქმებულზე  და მან  მიზანშეწონილია მიიღოს სავალდებულო შენატანების ფორმა,  შედარებით მცირე განაკვეთებით 1-2 %-ის დონეზე, რაც მძიმე საგადასახადო ტვირთს არ შექმნის სახელ­მწიფოს, დასაქმებულებისა და დამსაქმებლებისათვის. გადასახადის ამოღება არა მხოლოდ დამსაქმებლიდან, არამედ დასაქმებულთაგანაც დააკავშირებს ანარიცხებსა და გასაცემლებს და ამით პროგრამის შედეგებს უფრო თვალსაჩინოს გახდის მომუშავეთათვის. დახმარების გაცემის ხანგრძლივობა უნდა შემოიფაგლოს 3-6 თვით, რათა შემცირდეს შრომისადმი უარყოფითი სტიმულები.  გრძელვადიან პერიოდში  კი სახელმწიფოს წილის შემცირებისა და მოსახლეობის შემოსავლების ზრდის კვალობაზე   უნდა განხორციელდეს  დამსაქმებლისა და დასაქმებულის მიერ განხორციელებული შენატანების  ხვედრითი წილის ზრდა და შეიქმნას პირობები უმუშევრობის დაზღვევის ნებაყოფლობით სისტემაზე გადასასვლელად, რომელიც ქვეყანაში უნდა დაინერგოს სადაზღვევო ბაზრის განვითარებისა და მასზე სახელმწიფო ზედამხედველობის ინსტიტუტების ჩამოყალბების კვალდაკვალ. 

გამოყენებული ლიტერატურა

1. საქართველოს კონსტისტუცია, თბილისი, 1995 წლის 24 აგვისტო, N786-რს (კონსოლიდირებული ვერსია  (საბოლოო);
2. საქართველოს კანონი დასაქმების ხელშეწყობის შესახებ, თბილისი, 14 ივლისი, 2020 წ.  N6819-რს;
3. საქართველოს კანონი დასაქმების შესახებ, თბილისი, 2001 წლის  28 სექტემბერი, N1084-I ს;
4. საქართველოს კანონი საქართველოს შრომის კოდექსი. თბილისი, 2006 წლის  25 maisi, N N3132-Iს;
5. ანა დიაკონიძე , დასაქმების პოლიტიკა საქართველოში, 03 ივნისი 2020 წ. www. https://socialjustice.org.ge/ka/products/dasakmebis-politika-sakartveloshi
6. ლევან ქისტაური, ნინო დამენია, 2018, უმუშევრობის დაძლევის აქტუალური საკითხები საქართველოში. http:eprints.tsu.ge.PDF;
7. EMC 2020: უმუშევართა სოციალური უსაფრთხოება. როგორი უნდა იყოს დასაქმების პასიური პოლიტიკა საქართველოში (პოლიტიკის დოკუმენტი) ადამიანის უფლებების სწავლებისა და მონიტორინგის ცენტრი  EMC. თბილისი, 2020;
8. ე. ჩიქოვანი, უმუშევართა სოციალური დაცვის პრობლემების შესახებ საქართველოში. მოხსენებათა თეზისი. ივანე  ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პ. გუგუშვილის ეკონომიკის  ინსტიტუტის დაარსებიდან 70-ე წლისთავისადმი მიძღვნილი საერთაშორისო სამეცნიერო-პრაქტიკული კონფერენ­ციის მასალების კრებული: „ეკონომიკისა და ეკონომიკური მეცნიერების განვითარების აქტუალური პრობლემები“. თბილისი, 2014 წ. გვ. 474-478;
9. ე. ჩიქოვანი, თანაბარი შესაძლებლობების რეალიზაციის ზოგიერთი საკითხი­სათვის  შრომითი ურთიერთობების    სფეროში. პროფესორ ალფრედ კურატაშვილის დაბადებიდან მე-80 წლისთავისადმი მიძღვნილ საერთაშორისო სამეცნიერო კონფერენციის მასალები„ XXI საუკუნის ეკონომიკური, სოციალური, ეკოლოგიური და ტექნოლოგიური გამოწვევები“. ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პაატა გუგუშვილის სახელობის ეკონომიკის ინსტიტუტი, 3-4 ივლისი 2021 წ. გვ.   267-272;
10.  Employment, Social Affairs@ Inclusion. European Commission. 2022; https://ec.europa.eu/social/main.jsp?langId=en&catId=862           
11. Stovicek, Klara; Turrini, Alessandro Working Paper Benchmarking Unemployment Benefits in the EU IZA Policy Paper, No. 43 Provided in Cooperation with: IZA – Institute of Labor Economics. This Version is available at: http://hdl.handle.net/10419/91759    
12.  საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის მონაცემები www.geostat.ge
13. https://www.moh.gov.ge/ka/743/